Ο Άγιος Αμβρόσιος έζησε τον 4ο αιώνα μ.Χ. Καταγόταν από ευγενή ρωμαϊκή οικογένεια: ο πατέρας του, ειδωλολάτρης, ήταν έπαρχος της Γαλατίας και της Ισπανίας. Πέθανε αφού μεγάλωσε τους γιους του, από τους οποίους ο Αμβρόσιος έδειξε μεγάλη υπόσχεση από την παιδική του ηλικία. Η μητέρα του Αμβρόσιου, χριστιανή, μετακόμισε από την Τρηρ στη Ρώμη μετά τον θάνατο του συζύγου της, όπου ο Αμβρόσιος και ο αδελφός του, πρώτα υπό την καθοδήγηση της μητέρας τους και, μετά τον θάνατό της, υπό τη φροντίδα και τη φροντίδα της μεγαλύτερης αδελφής τους, Μαρκελίνας, κατάφεραν να αποκτήσουν ανώτερη εκπαίδευση. Μέχρι την ηλικία των 25 ετών, ο Αμβρόσιος ήταν ήδη γνωστός ως ένας από τους καλύτερους δικηγόρους στη Ρώμη. Το 370, διορίστηκε ύπατος (κυβερνήτης) της Αιμιλίας και της Λιγουρίας, η πρωτεύουσα της οποίας ήταν το Μεδιόλανο (Μιλάνο). Ο έπαρχος Πρόβος, εκτιμώντας τα προσόντα του Αμβροσίου, έκανε μια αποκαλυπτική δήλωση όταν απένειμε αυτόν τον σημαντικό διορισμό στον νεαρό άνδρα: «Πήγαινε και μην ενεργείς ως δικαστής, αλλά ως επίσκοπος». Και έτσι έγινε, δεδομένου του σεβασμού και της αγάπης που σύντομα ενέπνευσε ο Αμβρόσιος. Το 374, ο Επίσκοπος Αυξέντιος των Μεδιολάνων, ένας από τους οπαδούς του αιρετικού Άρειου, ο οποίος τότε υποστηριζόταν από τις κρατικές αρχές, πέθανε. Μετά τον θάνατό του, ξέσπασαν διαμάχες μεταξύ των Ορθοδόξων και των Αρειανών σχετικά με την εκλογή του διαδόχου του. Ο Αμβρόσιος, όπως ήταν το καθήκον του ως έπαρχος, ήταν παρών στην εκκλησία την ημέρα που πραγματοποιήθηκε δημόσια συνέλευση για την εκλογή νέου επισκόπου. Ξαφνικά, μια παιδική φωνή ακούστηκε στη μέση της συνέλευσης: «Αμβρόσιε, επίσκοπε». Όλος ο λαός αναγνώρισε αυτό ως θεϊκή εντολή και άρχισε να παροτρύνει τον αξιότιμο έπαρχο να αναλάβει τη διακυβέρνηση της Εκκλησίας. Παρά την αντίστασή του και την απάντηση ότι δεν προετοιμαζόταν για τον κλήρο και δεν είχε καν βαπτιστεί, ο Αμβρόσιος αναγκάστηκε να υποκύψει στις επιθυμίες του λαού και, αφού δέχτηκε το βάπτισμα, έχοντας περάσει το αξίωμα του κλήρου σε επτά ημέρες, την 8η ημέρα προήχθη στο αξίωμα του Επισκόπου των Μεδιολάνων - στο 35ο έτος της ζωής του.
Έχοντας γίνει τόσο απροσδόκητα επίσκοπος, ο Αμβρόσιος αφιερώθηκε εξ ολοκλήρου στην εκπλήρωση των υψηλών ποιμαντικών του καθηκόντων. Έχοντας παράσχει στον αδελφό και την αδελφή του ένα μέρος του εισοδήματος από την κληρονομική του περιουσία, δώρισε το υπόλοιπο στην Εκκλησία. Αναγνωρίζοντας τον εαυτό του ως ανεπαρκώς προετοιμασμένο για τον απροσδόκητα παρουσιασμένο ρόλο, αφιέρωσε όλο τον ελεύθερο χρόνο του από την ιερατική του διακονία στην περαιτέρω θεολογική του εκπαίδευση, αντλώντας ιδιαίτερα από τα έργα των φημισμένων συγχρόνων του: του Βασιλείου της Καισαρείας και του φίλου του Γρηγορίου. Αλλά αυτό δεν τον απέσπασε από την ακούραστη πρακτική του εργασία: η πόρτα του παρέμενε πάντα ανοιχτή σε όλους τους επισκέπτες ανεξαιρέτως, τους οποίους άκουγε με αγάπη και έκανε ό,τι μπορούσε για τον καθένα. Επιπλέον, θυσιάζοντας συχνά τον νυχτερινό του ύπνο, κατάφερνε να προετοιμάζει ένα κήρυγμα για κάθε Κυριακή. Γενικά, ζούσε μια ζωή νηστείας, τρώγοντας μόνο τα βράδια, εκτός από δύο ημέρες την εβδομάδα.
Τα γεγονότα σύντομα ώθησαν τον Επίσκοπο Αμβρόσιο σε άλλα κατορθώματα. Όταν, μετά τη δολοφονία του Αυτοκράτορα Γρατιανού το 383 από 125 επαναστάτες στη Γαλατία, ένας από τους στρατιωτικούς ηγέτες, ο Μάξιμος, ξεκίνησε να καταλάβει την εξουσία σε ολόκληρο το δυτικό μισό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και βρισκόταν ήδη καθ' οδόν προς την Ιταλία με τον στρατό που του είχε υποταχθεί. Η Αυτοκράτειρα Ιουστίνα, μητέρα του αείμνηστου Γρατιανού και του νεαρού διαδόχου του στο θρόνο, Βαλεντινιανού Β', νιώθοντας ανίσχυρη να αντισταθεί στον προελαύνοντα εχθρό και φοβούμενη ακόμη και για τη ζωή του 12χρονου γιου της, απηύθυνε έκκληση στον Επίσκοπο Αμβρόσιο με το αίτημα να πάει στον Μάξιμο και να αποτρέψει την εισβολή του - προσφέροντας ειρήνη με την προϋπόθεση ότι θα ήταν ικανοποιημένος με όσα είχε ήδη καταλάβει. Ο άγιος δεν δίστασε από το δύσκολο έργο που του είχε ανατεθεί, ξεκίνησε ένα μακρύ ταξίδι και κατάφερε να πείσει τον φιλόδοξο άνδρα, αλαζόνα με τις επιτυχίες του, να συμφωνήσει σε ειρήνη και να παραχωρήσει στον Βαλεντινιανό Β' τον έλεγχο της Ιταλίας, της Αφρικής και των περιοχών μέχρι τον ποταμό Δούναβη.
Αντί όμως για ευγνωμοσύνη για αυτή τη μεγάλη υπηρεσία που προσέφερε ο Αμβρόσιος, η Ιουστίνα, μια ζηλώτρια Αρειανή, σίγουρη για την εξουσία της, έλαβε εχθρική στάση απέναντι στον άγιο, υποστηρίζοντας ανοιχτά τους αιρετικούς. Διέταξε τον Αμβρόσιο να παραδώσει τη μεγάλη Εκκλησία του Μιλάνου στους Αρειανούς. Αλλά παρόλο που πάντα ενεργούσε άνευ όρων σύμφωνα με την εντολή του Σωτήρα: «Απόδοτε εις τον Καίσαρα τα του Καίσαρα», ο άγιος ήταν ακόμη πιο ζηλωτής στην εκπλήρωση της πρόσθετης ρήσης που μας προστάζει να αποδίδουμε «εις τον Θεό τα του Θεού» και αρνήθηκε να εκπληρώσει τη θέληση της αυτοκράτειρας, η οποία ερχόταν σε αντίθεση με τα δικαιώματα της Ορθόδοξης Εκκλησίας: «Είμαι έτοιμος να δώσω όλα όσα μου ανήκουν στον αυτοκράτορα, για τον οποίο είμαι έτοιμος να θυσιάσω τη ζωή μου», απάντησε στην Ιουστίνα, «αλλά ό,τι είναι του Θεού δεν μπορώ να το εγκαταλείψω, και ο ίδιος ο αυτοκράτορας δεν μπορεί να το πάρει». Η Ιουστίνα, στο όνομα του αυτοκράτορα, έστειλε στη συνέχεια ένα απόσπασμα στρατιωτών για να καταλάβει την εκκλησία με τη βία. Αλλά ο Άγιος Αμβρόσιος, περιορισμένος σε μια εκκλησία με μικρό αριθμό Ορθόδοξων πιστών, δήλωσε ότι ήταν πρόθυμος να υποφέρει παρά να παραδώσει το ιερό του Χριστού στους λύκους - τους βλάσφημους της χριστιανικής πίστης. Τα δυνατά του λόγια για την κρίση του Θεού στους καταπιεστές της Εκκλησίας επηρέασαν τόσο πολύ τους Γότθους πολεμιστές που φοβόντουσαν τη βία. Έτσι, ο άγιος υπερασπίστηκε την εκκλησία από τους αιρετικούς. Αλλά έπρεπε να υπομείνει αυτόν τον αγώνα με την Αρειανή αυτοκράτειρα μέχρι που η νέα εισβολή του Μάξιμου στην Ιταλία (το 386) την ανάγκασε να στραφεί ξανά σε αυτόν για μεσολάβηση και μεσολάβηση ενώπιον του τυράννου. Ο καλόκαρδος άγιος δεν αρνήθηκε να υπερασπιστεί τα δικαιώματα του νεαρού αυτοκράτορα ούτε αυτή τη φορά, αλλά δεν τα κατάφερε: ο Βαλεντινιανός και η συνβασιλεύουσα Ιουστίνα αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το Μιλάνο και να πάνε στη Θεσσαλονίκη για να ζητήσουν βοήθεια από τον Ανατολικό Αυτοκράτορα Θεοδόσιο τον Μέγα.
Το 388, ο Μάξιμος πέθανε, αλλά η Ιουστίνα δεν επέστρεψε ποτέ στα Μιλάνο. Ο Θεοδόσιος, ο οποίος είχε εκθρονίσει τον Μάξιμο και είχε παραχωρήσει τη Δύση στον Βαλεντινιανό, επισκέφθηκε την Ιταλία για να διευθετήσει διάφορες κρατικές υποθέσεις και, παρεμπιπτόντως, πέρασε αρκετό καιρό στο Μιλάνο, όπου γνώρισε και τίμησε τον μεγάλο Αμβρόσιο. Από την πλευρά του, ο άγιος σεβόταν τον γενναίο αυτοκράτορα - έναν Χριστιανό, ο οποίος, υπό την επιρροή του, κατάφερε να κάνει πολλά υπέρ της Εκκλησίας και της πίστης εκείνη την εποχή - ωστόσο, με την αμεροληψία του, ο Αμβρόσιος δεν άφησε τον ίδιο τον μεγάλο Θεοδόσιο χωρίς επίπληξη και νουθεσία, όταν ο τελευταίος, σε μια κρίση ακραίας ευερεθιστότητας που τον χαρακτηρίζει, παρά όλες τις αρετές του, επέτρεψε να διαπραχθεί μια εγκληματική πράξη ... Το 390, ο Θεοδόσιος, ακούγοντας ότι στη Θεσσαλονίκη, της οποίας τους κατοίκους είχε επανειλημμένα δείξει ευεργεσίες, είχε σημειωθεί μια εξέγερση, κατά την οποία ο όχλος σκότωσε αρκετούς αυτοκρατορικούς αξιωματούχους, σε μια κρίση ανεξέλεγκτου θυμού αποφάσισε να τιμωρήσει τρομερά τους αχάριστους επαναστάτες και, με εντολή του, σε μια από τις αργίες, όταν ο λαός συγκεντρώθηκε στο τσίρκο, έως και 7.000 άνθρωποι θανατώθηκαν αδιάφορα απροσδόκητα.
Μόλις έμαθε για αυτόν τον ανελέητο ξυλοδαρμό, ο Άγιος Αμβρόσιος έπεσε σε τέτοια θλίψη που, αφού αποσύρθηκε στην απομόνωσή του στην ύπαιθρο, έγραψε από εκεί στον Θεοδόσιο:
«Παραμένοντας κοντά σας, δεν θα τολμούσα να πω τίποτα που δεν μπορεί να αποκαλυφθεί χωρίς να ταπεινώσει φίλους, ούτε να κρυφτεί χωρίς να προσβάλει τη συνείδησή σας. Επιτρέψτε μου να σας πω το εξής, Αύγουστο Αυτοκράτορα. Έχετε ζήλο για την πίστη - δεν το αρνούμαι αυτό - και φόβο Θεού - ούτε αυτό το αμφισβητώ. Αλλά έχετε μια φυσική ορμητικότητα που τείνει προς το έλεος αν κάποιος σας μιλήσει ευγενικά. Αν, αντίθετα, ενοχλείται, διεγείρεται σε τέτοιο βαθμό που δεν μπορείτε να την συγκρατήσετε. Μακάρι να μην το μετριάσει ή να το ενοχλήσει κανείς! Ήθελα να σας αφήσω στην τύχη σας: πρέπει να συγκρατηθείτε και να ξεπεράσετε την παρόρμηση της φύσης με τη δύναμη της ευσέβειας. Γι' αυτό έχω αποσυρθεί.»
Στη συνέχεια, αφού αποκάλυψε την εγκληματικότητα της πράξης που διέπραξε οργισμένος ο Θεοδόσιος, ο Αμβρόσιος πρότεινε στον αυτοκράτορα να εξιλεωθεί για αυτήν την αμαρτία μέσω της μετάνοιας, ακολουθώντας το παράδειγμα των βασιλιάδων της Παλαιάς Διαθήκης:
«Σας το λέω αυτό», προσθέτει, «όχι για να σας ταπεινώσω, αλλά μάλλον για να χρησιμοποιήσω τα παραδείγματα εκείνων των βασιλιάδων για να σας πείσω να απομακρύνετε αυτή την αμαρτία από τη βασιλεία σας. Αλλά δεν θα την απομακρύνετε αν η ψυχή σας δεν ταπεινωθεί ενώπιον του Κυρίου. Είστε άνθρωπος· έχετε πειραστεί—γι' αυτό υπομείνετε. Η αμαρτία καθαρίζεται μόνο με δάκρυα και μετάνοια. Ούτε άγγελος ούτε αρχάγγελος μπορούν να την απομακρύνουν. Μόνο ο Κύριος μπορεί να πει: «Είμαι μαζί σας».»
«Συμβουλεύω, παρακαλώ, προτρέπω, επικαλούμαι. Είναι μεγάλη μου λύπη που εσείς, που δώσατε παράδειγμα σπάνιας ευσέβειας — εσείς, που στο θρόνο επιδείξατε ένα μεγαλοπρεπές πρότυπο ελέους, που συχνά αρνηθήκατε να δείτε ούτε έναν εγκληματία να εκτελείται — δεν θρηνείτε για την καταστροφή τόσων αθώων. Δεν σας τρέφω καμία έχθρα, αλλά νιώθω φόβο. Δεν θα τολμούσα να προσφέρω τη Θεία Θυσία αν θέλατε να είστε παρόντες. Το αθώο αίμα ενός ανθρώπου θα με εμπόδιζε να το κάνω. Θα το επιτρέψει το αίμα τόσων αθώων θυμάτων; Δεν νομίζω. Σας το γράφω αυτό με το ίδιο μου το χέρι, ώστε μόνο εσείς να το διαβάσετε.»
Παρά την επιστολή αυτή, ο Θεοδόσιος, όπως συνήθως, ήθελε να εισέλθει στον ναό του Θεού με την πρώτη ευκαιρία, αλλά στην πόρτα άκουσε τη φωνή του Αμβροσίου: «Μιμήθηκες τον Δαβίδ στο έγκλημα· μιμήσου τον και στη μετάνοια. Με ποια μάτια θα ατενίσεις τον ναό του κοινού μας Κυρίου; Πώς θα απλώσεις τα χέρια σου, από τα οποία στάζει ακόμα το αίμα αθώου φόνου... Φύγε, λοιπόν, και μην προσπαθείς να αυξήσεις την περασμένη σου ανομία με νέες».
«Τι απαιτεί ο Θεός από μένα;» ρώτησε ταπεινά ο αυτοκράτορας.
«Το ίδιο που πρέπει να κάνει κάθε δολοφόνος: με τον Θεό δεν υπάρχει μεροληψία», απάντησε ο βοσκός. Ο Θεοδόσιος, επιστρέφοντας δακρυσμένος στο παλάτι του, πέρασε αρκετούς μήνες εκεί σε μοναξιά, εντρυφώντας σε συντετριμμένη μετάνοια. Κατά καιρούς, ωστόσο, η προηγούμενη ευερεθιστότητά του ξυπνούσε ξανά στη σκέψη ότι αυτός, ο αυτοκράτορας, είχε αφοριστεί από την Εκκλησία, και προσπαθούσε επανειλημμένα να ανακαλέσει το διάταγμα του επισκόπου, αλλά ο Αμβρόσιος απάντησε ότι ο αυτοκράτορας είχε την εξουσία να αφαιρέσει τη ζωή του, αλλά όχι την εξουσία να αλλάξει το διάταγμα της Εκκλησίας. Τελικά, πριν από την εορτή της Γεννήσεως του Χριστού, έχοντας πειστεί για τη μετάνοια του Θεοδοσίου, τον αθώωσε, προτρέποντάς τον πρώτα να εκδώσει νόμο που να ορίζει ότι οι θανατικές ποινές θα εκτελούνταν το νωρίτερο ένα μήνα μετά την έκδοσή τους.
«Τόσο ο επίσκοπος όσο και ο βασιλιάς έλαμπαν με τόσο μεγάλη ανδρεία», γράφει ο εκκλησιαστικός ιστορικός Θεοδώρητος ολοκληρώνοντας την αφήγηση του για τη μετάνοια του μεγάλου Θεοδοσίου, «μένω έκπληκτος και με τους δύο: με την τόλμη του ενός και με την υπακοή του άλλου· είμαι έκπληκτος με τη ζεστασιά του ζήλου στον πρώτο και την αγνότητα της πίστης στον δεύτερο».
Αυτή η αξιοσημείωτη, πραγματικά χριστιανική σχέση μεταξύ πάστορα και αυτοκράτορα εκφράστηκε για τελευταία φορά στον αποχαιρετιστήριο λόγο που εκφώνησε ο Αμβρόσιος πάνω από το φέρετρο του Μεγάλου Θεοδοσίου, ο οποίος πέθανε το 395: «Τον αγαπούσα, αυτόν τον άνθρωπο, τον ελεήμονα και ταπεινό στην άσκηση της εξουσίας του, καθαρό στην καρδιά και πράο στην ψυχή... Αγαπούσα αυτόν τον άνθρωπο που, προτιμώντας την επίπληξη από την κολακεία, κάποτε μπόρεσε, αφήνοντας στην άκρη τα βασιλικά του διακριτικά, να κλαίει για την αμαρτία του στην εκκλησία και, με στεναγμούς και δάκρυα, να ζητά συγχώρεση. Αυτό που θα ντρεπόταν ένας ιδιώτης - η δημόσια μετάνοια - δεν έφερε σε δύσκολη θέση αυτόν τον αυτοκράτορα, ο οποίος από εκείνη την ημέρα και μετά δεν πέρασε ούτε μια μέρα χωρίς να θρηνήσει την αμαρτία του. Αγαπούσα αυτόν τον άνθρωπο, ο οποίος, ακόμη και με την τελευταία του πνοή, εξακολουθούσε να με καλεί και στο τέλος της ζωής του ανησυχούσε περισσότερο για την κατάσταση της Εκκλησίας παρά για τον δικό του κίνδυνο. Τον αγαπούσα - το ομολογώ - και γι' αυτό τον θρηνώ από τα βάθη της καρδιάς μου. Τον αγαπούσα και ελπίζω στον Κύριό μου ότι θα δεχτεί τη φωνή της προσευχής με την οποία θα προσπαθήσω να καθοδηγήσω αυτή την ευσεβή ψυχή».
Το 397, το Μεγάλο Σάββατο, ο ίδιος, όπως λέει ο Κασσιανός γι' αυτόν, «ο μέγας ιερέας του Θεού, που έλαμπε σαν πολύτιμος λίθος», πέθανε ειρηνικά και χαρούμενα.
Τα λείψανά του αναπαύονται στο Μιλάνο.
Ο Άγιος Αμβρόσιος, κατέχοντας το χάρισμα του λόγου, άφησε πίσω του πολλά θεολογικά και ηθικά έργα, επιστολές και διδασκαλίες. Οργάνωσε την ιεροτελεστία της λειτουργίας και άλλων θείων λειτουργιών, σκοπεύοντας να τις φέρει όσο το δυνατόν πιο κοντά στις ιεροτελεστίες της Ανατολής. Συνέθεσε επίσης πολλά εκκλησιαστικά τραγούδια και ύμνους, μεταξύ των οποίων ο πιο διάσημος είναι ο επίσημος ύμνος της ευχαριστίας: «Σε υμνούμε, Θεέ», ο οποίος χρονολογείται από την εποχή που ο Αρειανισμός είχε ηττηθεί ολοκληρωτικά, δηλαδή γύρω στο 386. Το 388, όταν ο Άγιος Αυγουστίνος έλαβε το βάπτισμα από τον Άγιο Αμβρόσιο, αυτός ο ύμνος τραγουδιόταν τόσο από τον βαπτιστή όσο και από τον βαπτιζόμενο . 126 Από τον 5ο αιώνα, αυτός ο ύμνος ήταν σε γενική χρήση στη Δύση, συμπεριλαμβανομένων των στέψεων των βασιλιάδων και των συνόδων, και τώρα τραγουδιέται στις ευχαριστιακές λειτουργίες.
Ο Άγιος Αμβρόσιος ίδρυσε αρκετά μοναστήρια, συμβάλλοντας έτσι, μεταξύ άλλων, στην ανάπτυξη στη Δύση της ασκητικής ζωής, η οποία ήταν ήδη διαδεδομένη εκείνη την εποχή στην Ανατολή.
Αφιέρωσε αρκετά βιβλία για τον μοναχισμό στην αδελφή του Μαρκελίνα, μια μοναχή, και, γενικά, μιλούσε για την παρθενία και τον μοναχισμό τόσο εύγλωττα που μερικές μητέρες δεν ήθελαν οι κόρες τους να ακούνε τα κηρύγματά του , από φόβο μήπως παρασυρθούν από την επιθυμία για μια ασκητική ζωή υπό την επήρεια εύγλωττων επιχειρημάτων.
Ο άγιος, ωστόσο, δεν άφησε αδιάφορους όσους επέκριναν την παρθενική ζωή. «Παρθένες έρχονται από την Πιατσέντζα για να καθαγιαστούν, από τη Βόννη, από τη Μαυριτανία για να λάβουν το πέπλο εδώ», ανέφερε ως παράδειγμα τους πολλούς που προσελκύονταν από τα κηρύγματά του, αποδεικνύοντας έτσι τη χρησιμότητά τους εκείνες τις μέρες. «Και γενικά, άνθρωποι έρχονταν από μακρινές χώρες για να δουν και να ακούσουν τον άγιο, ο οποίος απολάμβανε μεγάλη επιρροή. Μετέτρεψε πολλούς άπιστους στον Θεό με τις πειστικές διδασκαλίες του και, παρεμπιπτόντως, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη σωτηρία του Αγίου Αυγουστίνου » .
